7. มหาวคฺโค

1-2. หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-66] สตฺตมสฺส ปฐมํ อุตฺตานเมวฯ ทุติเย ตโย สํวฏฺฏาติ อาโปสํวฏฺโฏ, เตโชสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติ ตโย สํวฏฺฏาฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาติ อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาฯ ยทา หิ กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ วินสฺสติ, ตทา อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, ตทา สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, ตทา เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วายุนา วิทฺธํสติฯ วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ พุทฺธกฺเขตฺตํ นาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณากฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตนฺติฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ, ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิคหณาทีสุ กมฺปติฯ อาณากฺเขตฺตํ โกฏิสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ, ยตฺถ รตนสุตฺตํ (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) ขนฺธปริตฺตํ (อ. นิ. 4.67; จูฬว. 251) ธชคฺคปริตฺตํ (สํ. นิ. 1.249)ฯ อาฏานาฏิยปริตฺตํ (ที. นิ. 3.275 อาทโย), โมรปริตฺตนฺติ (ชา. 1.2.17-18) อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว วตฺตติฯ วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ, ยํ ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณากฺเขตฺตํ วินสฺสติฯ ตสฺมิํ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติฯ วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ, สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโตว สณฺฐหติฯ

ตีณิ สํวฏฺฏมูลานีติ ราคโทสโมหสงฺขาตานิ ตีณิ สํวฏฺฏการณานิฯ ราคาทีสุ หิ อกุสลมูเลสุ อุสฺสนฺเนสุ โลโก วินสฺสติฯ ตถา หิ ราเค อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา วินสฺสติ, โทเส อุสฺสนฺนตเร อุทเกน, โมเห อุสฺสนฺนตเร วาเตนฯ เกจิ ปน ‘‘โทเส อุสฺสนฺนตเร อคฺคินา, ราเค อุทเกนา’’ติ วทนฺติฯ

ตีณิ โกลาหลานีติ กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ ตีณิ โกลาหลานิฯ ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก กปฺปุฏฺฐานํ นาม ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ อุคฺโฆสิตสทฺโท กปฺปโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสตสหสฺสมตฺถเก โลโก วินสฺสิสฺสติ, เมตฺตํ, มาริสา, ภาเวถ กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺข’’นฺติ มนุสฺสปเถ เทวตา โฆสนฺติโย จรนฺติฯ ‘‘วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ พุทฺธโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสหสฺสมตฺถเก พุทฺโธ อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สงฺฆรตเนน ปริวาริโต ธมฺมํ เทเสนฺโต วิจริสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติฯ ‘‘วสฺสสตมตฺถเก ปน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม โหติฯ ‘‘อิโต วสฺสสตมตฺถเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จาตุทฺทีปิสฺสโร สหสฺสปริวาโร เวหาสงฺคโม จกฺกวตฺตี ราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตา อุคฺโฆสนฺติฯ

อจิรฏฺเฐน น ธุวาติ อุทกพุพฺพุฬาทโย วิย น จิรฏฺฐายิตาย ธุวภาวรหิตาฯ อสฺสาสรหิตาติ สุปินเก ปีตปานียํ วิย อนุลิตฺตจนฺทนํ วิย จ อสฺสาสวิรหิตาฯ

อุปกปฺปนเมโฆติ กปฺปวินาสกเมฆํ สนฺธาย วทติฯ ยสฺมิญฺหิ สมเย กปฺโป อคฺคินา นสฺสติ, อาทิโตว กปฺปวินาสกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ เอกมหาวสฺสํ วสฺสติฯ มนุสฺสา ตุฏฺฐหฏฺฐา สพฺพพีชานิ นีหริตฺวา วปนฺติฯ สสฺเสสุ ปน โคขายิตกมตฺเตสุ ชาเตสุ คทฺรภรวํ รวนฺโต เอกพินฺทุมฺปิ น วสฺสติ, ตทา ปจฺฉินฺนํ ปจฺฉินฺนเมว วสฺสํ โหติฯ เตนาห ‘‘ตทา นิกฺขนฺตพีชํ..เป.… เอกพินฺทุมฺปิ เทโว น วสฺสตี’’ติฯ ‘‘วสฺสสตสหสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา เทวตาหิ วุตฺตวจนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน มนุสฺสา จ ภุมฺมเทวตา จ สํเวคชาตา อญฺญมญฺญํ มุทุจิตฺตา หุตฺวา เมตฺตาทีนิ ปุญฺญานี กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อวีจิโต ปฏฺฐาย ตุจฺโฉ โหตีติฯ

ปญฺจ พีชชาตานีติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปญฺจ พีชานิ ชาตานิฯ ตตฺถ มูลพีชนฺติ วจา, วจตฺตํ, หลิทฺทํ, สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ, นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ ผฬุพีชนฺติ อุจฺฉุ, เวฬุ, นโฬติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ, ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชนฺติ วีหิอาทิ ปุพฺพณฺณญฺเจว มุคฺคมาสาทิอปรณฺณญฺจฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต รุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ (วิสุทฺธิ. 2.449) ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 4.327) ยถาฯ ยถา ผลปากปริยนฺตา โอสธิรุกฺขา เวฬุกทลิอาทโยฯ

ยํ กทาจีติอาทีสุ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺสฯ อจฺจเยนาติ อติกฺกเมนฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

หิริโอตฺตปฺปสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. นคโรปมสุตฺตวณฺณนา

[67] ตติเย ปจฺจนฺเต ภวํ ปจฺจนฺติมํฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) วิย อลงฺการวจโน ปริกฺขารสทฺโทติ อาห ‘‘นคราลงฺกาเรหิ อลงฺกต’’นฺติฯ ปริวารวจโนปิ วฏฺฏติเยว ‘‘สตฺต สมาธิปริกฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.330) วิยฯ เนมํ วุจฺจติ ถมฺภาทีหิ อนุปตภูมิปฺปเทโสติ อาห ‘‘คมฺภีรอาวาฏา’’ติ, คมฺภีรํ ภูมิํ อนุปฺปวิฏฺฐาติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ สนฺนิสีทาปิตาติ ภูมิํ นิขนิตฺวา สมฺมเทว ฐปิตาฯ

อนุปริยาเยติ เอเตนาติ อนุปริยาโย, โสเยว ปโถติ อนุปริยายปโถ, ปริโต ปาการสฺส อนุยายมคฺโคฯ

หตฺถิํ อาโรหนฺติ อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหา (ที. นิ. ฏี. 1.163)ฯ เยน หิ ปโยเคน ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายนฺตานํ สพฺเพสมฺเปเตสํ คหณํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานญฺจ สิกฺขาปกาฯ หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกาฯ หตฺถิพนฺธา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกาฯ อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวปทายกาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รเถ นิยุตฺตา รถิกาฯ รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกาฯ ธนุํ คณฺหนฺติ คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จฯ เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติฯ เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห – ‘‘เย ยุทฺเธ ชยทฺธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติฯ ยถา ตถา ฐิเต เสนิเก พฺรูหกรณวเสน ตโต ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาฯ สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาฯ ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา, อุทคฺคาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคาฯ เอกสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาฯ สชาลิกาติ สวมฺมิกาฯ สรปริตฺตาณนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํฯ ฆรทาสโยธาติ อตฺตโน ทาสโยธาฯ

สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ สมฺปกฺขนฺทนลกฺขณาฯ สมฺปสาทนลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมิํ ปสีทนลกฺขณาฯ

โอกปฺปนสทฺธาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อธิมุจฺจนํฯ ปสาทนีเย วตฺถุสฺมิํ ปสีทนํ ปสาทสทฺธาฯ อยํ อนุธมฺโมติ อยํ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺโมฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนาพหุโลฯ สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยนฺติ สทฺธา นามายํ สตฺตสฺส มรณวเสน มหาปถํ สํวชโต มหากนฺตารํ ปฏิปชฺชโต มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺทโต ปาเถยฺยปุฏํ พนฺธติ, สมฺพลํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถฯ สทฺธญฺหิ อุปฺปาเทตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺย’’นฺติฯ สิรีติ อิสฺสริยํฯ อิสฺสริเย หิ อภิมุขีภูเต ถลโตปิ ชลโตปิ โภคา อาคจฺฉนฺติเยวฯ เตเนตํ วุตฺตํ ‘‘สิรี โภคานมาสโย’’ติฯ สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตีติ ปุริสสฺส เทวโลเก, มนุสฺสโลเก เจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตสฺส สทฺธา ทุติยา โหติ, สหายกิจฺจํ สาเธติฯ ภตฺตปุฏาทีติ อาทิ-สทฺเทน ทุติยิกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อเนกสรสตาติ อเนกสภาวตา, อเนกกิจฺจตา วาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นคโรปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา

[68] จตุตฺเถ สุตฺตเคยฺยาทิธมฺมํ ชานาตีติ ธมฺมญฺญูฯ ตสฺส ตสฺเสว สุตฺตเคยฺยาทินา ภาสิตสฺส ตทญฺญสฺส สุตฺตปทตฺถสฺส โพธกสฺส สทฺทสฺส อตฺถกุสลตาวเสน อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถญฺญูฯ ‘‘เอตฺตโกมฺหิ สีเลน สมาธินา ปญฺญายา’’ติ เอวํ ยถา อตฺตโน ปมาณชานนวเสน อตฺตานํ ชานาตีติ อตฺตญฺญูฯ ปฏิคฺคหณปริโภคปริเยสนวิสฺสชฺชเนสุ มตฺตํ ชานาตีติ มตฺตญฺญูฯ นิทฺเทเส ปน ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาย เอว ปริโภคาทิมตฺตญฺญุตา ปโพธิตา โหตีติ ปฏิคฺคหณมตฺตญฺญุตาว ทสฺสิตาฯ ‘‘อยํ กาโล อุทฺเทสสฺส, อยํ กาโล ปริปุจฺฉาย, อยํ กาโล โยคสฺส อธิคมายา’’ติ เอวํ กาลํ ชานาตีติ กาลญฺญูฯ ตตฺถ ปญฺจ วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, ทส ปริปุจฺฉาย, อิทํ อติสมฺพาธํ, อติกฺขปญฺญสฺส ตาวตา กาเลน ตีเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทส วสฺสานิ อุทฺเทสสฺส กาโล, วีสติ ปริปุจฺฉาย, ตโต ปรํ โยเค กมฺมํ กาตพฺพํฯ ขตฺติยปริสาทิกํ อฏฺฐวิธํ ปริสํ ชานาตีติ ปริสญฺญูฯ ภิกฺขุปริสาทิกํ จตุพฺพิธํ, ขตฺติยปริสาทิกํ มนุสฺสปริสํเยว ปุน จตุพฺพิธํ คเหตฺวา อฏฺฐวิธํ วทนฺติ อปเรฯ นิทฺเทเส ปนสฺส ขตฺติยปริสาทิจตุพฺพิธปริสคฺคหณํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อิมํ เม เสวนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา อยํ ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ, วิปริยายโต อญฺโญ อเสวิตพฺโพ’’ติ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคลํ ชานาตีติ ปุคฺคลปโรปรญฺญูฯ เอวญฺหิ เตสํ ปุคฺคลานํ ปโรปรํ อุกฺกฏฺฐนิหีนตํ ชานาติ นามฯ นิทฺเทเสปิสฺส เสวิตพฺพาเสวิตพฺพปุคฺคเล วิภาวนเมว สมณกถากตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ธมฺมญฺญูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา

[69-70] ปญฺจเม ปติตปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ เอตฺถ ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ชาลกชาตตา, จตุตฺถํ ขารกชาตตา จ ปาฬิยํ วุตฺตาฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.294) อิมเมว ปาฬิํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺเตน ปฐมํ ปณฺฑุปลาสตํ, ทุติยํ ปนฺนปลาสตญฺจ วตฺวา ตติยํ ขารกชาตตา, จตุตฺถํ ชาลกชาตตา จ ทสฺสิตาฯ เอวญฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ – ‘‘ปาริจฺฉตฺตเก ปุปฺผมาเน เอกํ วสฺสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, เต ตสฺส ปณฺฑุปลาสภาวโต ปฏฺฐาย อตฺตมนา โหนฺติฯ ยถาห –

ยสฺมิํ, ภิกฺขเว, สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, ปณฺฑุปลาโส โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว, เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘ปณฺฑุปลาโส ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว ปนฺนปลาโส ภวิสฺสตี’ติฯ

ยสฺมิํ สมเย เทวานํ ตาวติํสานํ ปาริจฺฉตฺตโก, โกวิฬาโร, ปนฺนปลาโส โหติ, ชาลกชาโต โหติ, ขารกชาโต โหติ, กุฏุมลกชาโต โหติ, โกรกชาโต โหติ, อตฺตมนา, ภิกฺขเว , เทวา ตาวติํสา ตสฺมิํ สมเย โหนฺติ ‘โกรกชาโต ทานิ ปาริจฺฉตฺตโก โกวิฬาโร, น จิรสฺเสว สพฺพปาลิผุลฺโล ภวิสฺสตี’ติฯ

ลีนตฺถปฺปกาสินิยมฺปิ (ที. นิ. ฏี. 2.294) เอตฺถ เอวมตฺโถ ทสฺสิโต – ปนฺนปลาโสติ ปติตปตฺโตฯ ขารกชาโตติ ชาตขุทฺทกมกุโฬฯ เย หิ นีลปตฺตกา อติวิย ขุทฺทกา มกุฬา, เต ‘‘ขารกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ชาลกชาโตติ เตหิเยว ขุทฺทกมกุเฬหิ ชาตชาลโก สพฺพโส ชาโล วิย ชาโตฯ เกจิ ปน ‘‘ชาลกชาโตติ เอกชาโล วิย ชาโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ปาริจฺฉตฺตโก กิร ขารกคฺคหณกาเล สพฺพตฺถกเมว ปลฺลวิโก โหติ, เต จสฺส ปลฺลวา ปภสฺสรปวาฬวณฺณสมุชฺชลา โหนฺติฯ เตน โส สพฺพโส สมุชฺชลนฺโต ติฏฺฐติฯ กุฏุมลชาโตติ สญฺชาตมหามกุโฬฯ โกรกชาโตติ สญฺชาตสูจิเภโท สมฺปติวิกสมานาวตฺโถฯ สพฺพปาลิผุลฺโลติ สพฺพโส ผุลฺลิตวิกสิโตติฯ อยญฺจ อนุกฺกโม ทีฆภาณกานํ วฬญฺชนานุกฺกเมน ทสฺสิโต, น เอตฺถ อาจริยสฺส วิโรโธ อาสงฺกิตพฺโพฯ

กนฺตนกวาโตติ เทวานํ ปุญฺญกมฺมปจฺจยา ปุปฺผานํ ฉินฺทนกวาโตฯ กนฺตตีติ ฉินฺทติฯ สมฺปฏิจฺฉนกวาโตติ ฉินฺนานํ ฉินฺนานํ ปุปฺผานํ สมฺปฏิคฺคณฺหกวาโตฯ จินนฺโตติ นานาวิธภตฺติสนฺนิเวสวเสน นิจินํ กโรนฺโตฯ อญฺญตรเทวตานนฺติ นามโคตฺตวเสน อปญฺญาตเทวตานํฯ เรณุวฏฺฏีติ เรณุสงฺฆาโตฯ กณฺณิกํ อาหจฺจาติ สุธมฺมาย กูฏํ อาหนฺตฺวาฯ

อนุผรณานุภาโวติ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กิตฺติสทฺทสฺส ยาว พฺรหฺมโลกา อนุผรณสงฺขาโต อานุภาโวฯ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตีติ ปพฺพชฺชาย จตุปาริสุทฺธิสีลมฺปิ ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน อุภยโต ปริจฺเฉโท เหฏฺฐา สีลโต อุปริ อรหตฺตโต จ ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตาฯ เตเนตํ วุตฺตนฺติ เตน การเณน เอตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปพฺพชฺชานิสฺสิตํ โหตี’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

ปาริจฺฉตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[71] สตฺตเม อตฺถสฺส อสาธิกา ‘‘ภาวนํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ‘‘อปิ นาม เอวํ สิยา’’ติ วิกปฺปนตฺโถ สมฺภาวนตฺโถฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหตีติ เอกเมว สงฺขํ อวตฺวา อปราย สงฺขาย สทฺธิํ วจนํ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติ ยถา ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานี’’ติฯ สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อตฺตนา เนสํ กิญฺจิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา พหิวาตาทิปริสฺสยปริหรณตฺถํ สมฺมเทว อุปริ สยิตานิฯ อุปริอตฺโถ เหตฺถ อธิ-สทฺโทฯ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาติ เตสํ อลฺลสิเนหปริยาทานตฺถํ อตฺตโน กายุสฺมาวเสน อุตุํ คณฺหาเปนฺติยาฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ สมฺมเทว สพฺพโส กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ เตนาห ‘‘กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานี’’ติฯ เอตฺถ จ สมฺมาปริเสทนํ กุกฺกุฏคนฺธปริภาวนญฺจ สมฺมาอธิสยนสมฺมาปริเสทนนิปฺผตฺติยา อานุภาวนิปฺผาทิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺมาอธิสยเนเนว หิ อิตรทฺวยํ อิชฺฌติฯ น หิ สมฺมาอธิสยนโต วิสุํ สมฺมาปริเสทนสฺส สมฺมาปริภาวนสฺส จ การณํ อตฺถิฯ เตน ปน สทฺธิํเยว อิตเรสํ ทฺวินฺนมฺปิ อิชฺฌนโต วุตฺตํฯ

ติวิธกิริยากรเณนาติ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณนาติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ‘‘เอวํ อโห วต เม’’ติอาทินา น อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย การณสฺส ปน สมฺปาทิตตฺตา, อถ โข ภพฺพาว เต อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ โยชนาฯ กสฺมา ภพฺพาติ อาห ‘‘เต หิ ยสฺมา ตายา’’ติอาทิฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปากํ พหินิกฺขมนโยคฺยตํฯ ยถา กปาลสฺส ตนุตา อาโลกสฺส อนฺโต ปญฺญายมานสฺส การณํ, ตถา กปาลสฺส ตนุตาย นขสิขามุขตุณฺฑกานํ ขรตาย จ อลฺลสิเนหปริยาทานํ การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมาติ อาโลกสฺส อนฺโต ปญฺญายมานโต สยญฺจ ปริปากคตตฺตาฯ

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมฺมเทว ปฏิปาทนํฯ ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน สํสนฺเทตฺวา สห โยเชตฺวาฯ สมฺปาทเนน สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขภาโว เวทิตพฺโพฯ ญาณสฺส หิ สภาวโต สติเนปกฺกโต จ ติกฺขภาโว, สมาธิวเสน ขรภาโว, สทฺธาวเสน วิปฺปสนฺนภาโวฯ ปริณามกาโลติ พลววิปสฺสนากาโลฯ

วฑฺฒิกาโลติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากาโลฯ อนุโลมฏฺฐานิยา หิ วิปสฺสนา คหิตคพฺภา นาม ตทา มคฺคคพฺภสฺส คหิตตฺตาฯ ตชฺชาติกนฺติ ตสฺส วิปสฺสนานุโยคสฺส อนุรูปํฯ สตฺถาปิ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ, เทสนาปิ วิเนยฺยสนฺตานคตํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปหรติ, ยถาฐาเน ฐาตุํ น เทติฯ

โอลมฺพกสงฺขาตนฺติ โอลมฺพกสุตฺตสงฺขาตํฯ ‘‘ปล’’นฺติ หิ ตสฺส สุตฺตสฺส นามํฯ จาเรตฺวา ทารุโน เหฏฺฐา โทสชานนตฺถํ อุสฺสาเปตฺวาฯ คณฺฑํ หรตีติ ปลคณฺโฑติ เอเตน ‘‘ปเลน คณฺฑหาโร ปลคณฺโฑติ ปจฺฉิมปเท อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโส’’ติ ทสฺเสติฯ คหณฏฺฐาเนติ หตฺเถน คเหตพฺพฏฺฐาเน ฯ สมฺมเทว ขิปียนฺติ เอเตน กายทุจฺจริตาทีนีติ สงฺเขโป, ปพฺพชฺชาว สงฺเขโป ปพฺพชฺชาสงฺเขโปฯ เตน วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส อชานนฺตสฺเสว อาสวานํ ปริกฺขโย อิธ วิปสฺสนานิสํโสติ อธิปฺเปโตฯ

เหมนฺติเกน การณภูเตน, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, เหมนฺติเกติ อตฺโถฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธผลานิ โหนฺติฯ เตนาห ‘‘ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติฯ มหาสมุทฺโท วิย สาสนํ อคาธคมฺภีรภาวโตฯ นาวา วิย โยคาวจโร มโหฆุตฺตรโตฯ ปริยายนํ วิยาติ ปริโต อปราปรํ ยายนํ วิยฯ ขชฺชมานานนฺติ ขาทนฺเตน วิย อุทเกน เขปิยมานพนฺธนานํฯ ตนุภาโวติ ปริยุฏฺฐานปวตฺติยา อสมตฺถตาย ทุพฺพลภาโวฯ วิปสฺสนาญาณปีติปาโมชฺเชหีติ วิปสฺสนาญาณสมุฏฺฐิเตหิ ปีติปาโมชฺเชหิฯ โอกฺขายมาเนติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐาเน วีถิปฺปฏิปาฏิยา โอกฺขายมาเน, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย วา โอกฺขายมาเนฯ สงฺขารุเปกฺขาย ปกฺขายมาเนฯ ทุพฺพลตา ทีปิตา ‘‘อปฺปกสิเรเนว สํโยชนานิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปูติกานิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ

ภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-9. อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทิวณฺณนา

[72-73] อฏฺฐเม ปสฺสถ นูติ อปิ ปสฺสถฯ มหนฺตนฺติ วิปุลํฯ อคฺคิกฺขนฺธนฺติ อคฺคิสมูหํฯ อาทิตฺตนฺติ ปทิตฺตํฯ สมฺปชฺชลิตนฺติ สมนฺตโต ปชฺชลิตํ อจฺจิวิปฺผุลิงฺคานิ มุญฺจนฺตํฯ สโชติภูตนฺติ สมนฺตโต อุฏฺฐิตาหิ ชาลาหิ เอกปฺปภาสมุทยภูตํฯ ตํ กิํ มญฺญถาติ ตํ อิทานิ มยา วุจฺจมานตฺถํ กิํ มญฺญถาติ อนุมติคฺคหณตฺถํ ปุจฺฉติฯ ยเทตฺถ สตฺถา อคฺคิกฺขนฺธาลิงฺคนํ กญฺญาลิงฺคนญฺจ อาเนสิ, ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อาโรจยามี’’ติอาทิมาหฯ

ทุสฺสีลสฺสาติ นิสฺสีลสฺส สีลวิรหิตสฺสฯ ปาปธมฺมสฺสาติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาวสฺสฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจารสฺสาติ อปริสุทฺธตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจารสฺสฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกา โหติฯ เกนจิเทว กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร ฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺสาติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺตสฺสฯ อสฺสมณสฺสาติ น สมณสฺสฯ สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺญสฺสฯ อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจาริสฺสฯ อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจาริปฏิญฺญสฺสฯ ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติกสฺสฯ ฉทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุตสฺสฯ สญฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาตสฺสฯ

วาลรชฺชุยาติ วาเลหิ กตรชฺชุยาฯ สา หิ ขรตรา โหติฯ ฆํเสยฺยาติ มถนวเสน ฆํเสยฺยฯ เตลโธตายาติ เตเลน นิสิตายฯ ปจฺโจรสฺมินฺติ ปติอุรสฺมิํ, อภิมุเข อุรมชฺเฌติ อธิปฺปาโยฯ อโยสงฺกุนาติ สณฺฑาเสนฯ เผณุทฺเทหกนฺติ เผณํ อุทฺเทเหตฺวา อุทฺเทเหตฺวา, อเนกวารํ เผณํ อุฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ